اهمیت شناخت واقعیات نظام سلطه
ابراهیم متقی، استاد دانشگاه تهران طی سخنانی در دوره دانش‌افزایی فرهنگی ویژه اعضای هیئت علمی جهاددانشگاهی که امروز، سوم بهمن‌ماه با موضوع شناخت واقعیات نظام سلطه در دانشگاه علم و فرهنگ برگزار شد، بیان کرد: مفهوم سلطه، مفهومی است که در جهان غرب تا حد زیادی واقعیتی مضموم است. افراد مختلفی نیز در ارتباط با این رویکرد، کتاب‌ها و مقالات زیادی نوشته و تفاسیری را ارائه داده‌اند.
وی افزود: یکی از نظریه‌پردازانی که در این ارتباط کتابی به نام «انتخاب» نوشته، برژینسکی است. او در این کتاب این‌گونه عنوان می‌کند که وقتی انسان قدرت داشته باشد، می‌تواند براساس گزینه‌های مختلفی اعمال رویه کند. این گزینه‌ها می‌تواند شامل رویکردهای بالا به پائین یا سلسله مراتبی باشد. برژینسکی در این کتاب سیاست خارجی جرج بوش را نقد کرده است. بحث اصلی در این کتاب این است که بوش از سازوکارهای مبتنی بر خشونت بهره گرفت.
متقی ادامه داد: پزشکان حتی‌المقدور از جراحی خودداری می‌کنند، مگر اینکه چاره‌ای نداشته باشند. در حوزه نظامی نیز جنگ به عنوان آخرین راهکار محسوب می‌شود. اگر کشوری راهکارهای دموکراتیک، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی داشته باشد، اما از ابتدا سراغ سازوکارهای نظامی برود، این کشور در آینده با چالش مواجه خواهد شد. این همان پیش‌بینی است که برژینسکی در کتاب خود بدان اشاره کرده است.
آمریکا و مسئله رقابت
وی بیان کرد: در ارتباط با قدرت‌های بزرگ بحث‌های زیادی وجود دارد که آیا یک کشور پس از به قدرت رسیدن، چگونه قدرت خود را حفظ می‌کند؟ دلیل پایان یافتن امپراتوری انگلستان این بود که مبنای تفکر آن سرکوب و اعمال قدرت گسترده بود. مبنای اصلی تفکر آمریکایی‌ها از ابتدای شکل‌گیری این کشور، اعمال قدرت مستقیم نظامی نبود، آمریکایی‌ها نوعی تفکر مبتنی بر چندجانبه‌گرایی را در دستور کار خود قرار دارند و مسئله اصلی آن‌ها رقابت بود.
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: حتی سیاست آمریکا در ارتباط با ایران در اوایل قرن ۲۰ سیاستی بالانسی بود. در آن زمان آمریکا سیاست‌های انگلستان در ایران را نقد کرده و با سیاست روس‌ها مخالف بود. در بحث‌های مربوط به تاریخ روابط بین‌الملل به ویژه در کتاب دیپلماسی کسینجر، به رویکردهایی مبتنی بر موازنه اشاره شده است. کسینجر رویکرد موازنه را از بیسمارک، صدر اعظم آلمان آموخته بود.
متقی افزود: در این حوزه با دو بحث مواجه هستیم. یکی اینکه وقتی سلطه به کار گرفته می‌شود، چه معنایی داشته و چه فرایندی را طی کرده است. در یک فرایند توسعه‌گرا، سلطه امری مکانیکی است. آن چیزی که براساس قدرت باشد، بازتولید می‌شود و آن چیزی که بازتولید شود، باق‌مانده و موقعیت خود را ارتقا می‌دهد. مهمترین مسئله‌ای که وجود دارد، مسئله شناخت است. قالب شناختی زمانی حاصل می‌شود که دو سوی هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه ایجاد شود.
وی با بیان اینکه برای غلبه بر هر چیزی باید نسبت بدان شناخت وجود داشته باشد، ادامه داد: هر جامعه‌ای در جهان امروزی برای بقا باید شناخت کافی نسبت به مسائل مختلف داخلی و خارجی داشته باشد. اینکه امروز در چه جهانی زندگی می‌کنیم، موضوع بسیار مهمی است که باید نسبت بدان شناخت کافی داشته باشیم. مقام معظم رهبری همواره به موضوع جهاد تبیین و جهاد شناختی تأکید کرده‌اند که باید به خوبی بدان پرداخته شود.
استاد دانشگاه تهران با اشاره به تفکر العلم سلطان گفت: این بدان معنا است که برای بقا باید اندیشه و رویکردی علمی داشت. در بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی مقام معظم رهبری بر اصول شش‌گانه‌ای تأکید داشتند و اولین اصل آن علم است که منظور از علم آن چیزی است که به جامعه قدرت دهد. طبق مبنای فکری میشل فوکو، هر نهاد و نظامی که مبنای رفتاری آن علمی باشد، می‌تواند به خوبی حکومت کند. علم نوعی سازوکار مبتنی بر شناخت عناصر هویت یک جامعه بوده است که منجر به توسعه آن می‌شود.
متقی بیان کرد: چالش‌هایی که منجر به بحران‌های اجتماعی در ایران شد، ناشی از عوامل مختلفی بود که امنیت را دچار اختلال کرد. در این زمینه حتی یک تغییر کوچک در عناصر امنیتی، ممکن است تحولات فراوانی ایجاد کند. کاری که امروز در مؤسسه رویان جهاددانشگاهی انجام می‌شود، تغییر در ساختمان‌های مولکولی است و نیازمند است تا بدانیم این تغییرات چه تأثیری در کنش‌ها و واکنش‌ها دارد.
لزوم شناخت پدیده‌ها
وی اظهار کرد: هر چه جهان پیش می‌رود، اگر نگاهی کلی‌تر داشته باشیم، حتما عقب خواهیم افتاد. نگرش علمی مبتنی بر شناخت مقابله با پدیده‌ها نکته بسیار مهمی است که جهان امروز بر پایه آن پیش می‌رود. یکی از مشکلات اساسی رژیم صهیونیستی در غزه این است که به جای سوژه‌پردازی، به بمباران فزاینده می‌پردازد. بحث اصلی که منجر به چالش اسرائیل شده این است که در عصر فناوری فوق مدرن از روش‌های تخریب فراگیر و جمعی استفاده کرده است.
متقی با بیان اینکه اعمال قدرت براساس قانون، حکومت و براساس ساختارهای بدون قانون، سلطه نام دارد، گفت: باید بدانیم که سلطه شکننده است و این حکومت بر مبنای قانون است که باقی خواهد ماند. در فضای اجتماعی یا بین‌المللی مجموعه‌هایی باقی می‌مانند که الگوی کنش آن‌ها ارگانیک بوده و مکانیکی نباشد. در یک دوره تاریخی کنش، ماهیت مکانیکی داشت و همگان آن را می‌پذیرفتند، اما جهان امروزی چنین رویکردی را برنمی‌تابد.
وی با بیان اینکه بحث اصلی امروز جهان، شناخت است، افزود: کنش تعاملی بین افراد و جوامع موجبات ایجاد شناخت متقابل را فراهم می‌کند. فضایی که در آن شناخت متقابل وجود دارد، فضای ارگانیک است. در جهان امروزی فقط قالب‌های شناختی مبتنی بر درک متقابل پاسخگوی افراد است. بحث اصلی و اساسی امروز این است که می‌خواهیم بدانیم در چه جهانی زندگی کرده و در کجای این جهان قرار داریم.
استاد دانشگاه تهران بیان کرد: مبنای اصلی تبیین این موضوع، تحولات علمی است، یعنی می‌خواهیم بدانیم قالب‌های رشد علمی، چگونه منجر به تولید قدرت می‌شود. باید بدانیم زیربنای هر چیزی که به نام قدرت شکل می‌گیرد، علم است. نظام سلطه‌ای که از آن سخن می‌گوییم، توانسته است با توسل به علم برای خود تولید قدرت کند. باید بدانیم که وقتی علمی را در انحصار خود قرار می‌دهیم، نظام سلطه ایجاد خواهد شد.
متقی با بیان اینکه انسان طبق فطرت خود به دنبال انحصار است، اظهار کرد: همین مسئله در جوامع مختلف وجود دارد و قدرت‌های برتر دنیا امروز ضمن انحصار علوم، جوامع دیگر را تحت تأثیر و تسلط قرار می‌دهند. لذا بحث اساسی این است که امروز در چه نوع ساختار تاریخی قرار داریم و این فرماسیون چه تحولاتی در زندگی افراد خواهد داشت. دنیای امروز، دنیای انحصار و سلطه است و قدرت‌های جهانی با تکیه بر قدرت مبتنی بر علم خود به دنبال سلطه و انحصار هستند، البته روحیه ایرانی به دنبال از بین بردن این انحصار و سلطه است که البته برای از بین بردن انحصار باید به تولید ثروت و کالا پرداخت.
وی با بیان اینکه سلطه امری انضمامی است، افزود: امروز میزان وابستگی انسان به اقتصاد جهانی بسیار فراوان است و برای دستیابی به قدرت بیشتر در جهان امروز باید دارای اقتصاد قدرتمند بود. هر چقدر مدرنیته در جوامع بیشتر شده و فضای مربوط به علم تحول پیدا کند، انحصارطلبی نیز بیشتر خواهد شد. برای شکستن انحصار باید به فضای علمی جامعه تنوع بخشید. طبق برخی نظریات، حق وتو و نظام جهانی زمانی ایجاد می‌شود که قدرت و فناوری تکثیر شود.
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه مبنای اصلی جهان امروز قدرت بوده و علم نیز زیربنای تحول قدرت است، گفت: هر چقدر علوم توسعه پیدا می‌کند، قدرت نیز موسع‌تر خواهد شد و هر چقدر قدرت وسیع‌تر شود، شکاف طبقاتی نیز بیشتر خواهد شد. امروز باید بدانیم که در کجای جهان قرار داریم و چنانچه به این موضوع پی نبریم، دچار انفعال شده و از قافله جهانی عقب خواهیم ماند.
وی بیان کرد: هر کشوری که در هر دوره تاریخی قدرت بیشتری داشته، بیشتر به کنترل و سرکوب پرداخته است. طبق برخی نظریات هر چقدر فناوری توسعه پیدا می‌کند، برخی قالب‌های رفتاری وجود دارد که بازتولید شده و به‌گونه‌ای پیش می‌رود که منجر به منهدم کردن دیگران نخواهد شد.
متقی اظهار کرد: ماکس وبر می‌گوید که مدرنیته منجر به بیدار شدن جامعه شده و آن را به آسایش رسانده است. امروز میزان آسایش نسبت به نسل قبلی بسیار زیادتر است، اما این آسایش لزوما آرامشی به همراه ندارد. افرادی که با فضای مدرنیته همراه باشند، مدرنیته نیز بدان‌ها خدمات می‌دهد. امروز کسانی باید به دنبال مدرنیته روند که انگیزه موفقیت بیشتری داشته باشند.
سرمایه‌داری و کنترل منابع
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: بقای یک فرد در ساختارهای مختلف با چالش‌های فراوانی مواجه است. امروز کسانی در دنیا بقا پیدا می‌کنند که ذهنی خلاق و قابلیت تطبیق با پیرامون خود داشته باشند. تحول جهان به سمتی پیش می‌رود که اثربخشی این نظام برتر و نیروی پیروز در آن به صورت فیزیکی نیست. زمانی سرمایه‌داری توانست منابع را در جهان کشف کرده و از فیزیک افراد عبور کرده و وارد عرصه کنترل منابع شد.
متقی تصریح کرد: در مرحله بعدی که آمریکایی‌ها وارد عرصه قدرت جهانی شدند، ابتدا کنترل خود را بر روی قواعد قرار دادند. لذا حقوق بین‌الملل توسعه پیدا کرده و نهادهای جهانی شکل گرفت. امروز علم یک امر جهانی است. یکی از مقدسات جامعه ایرانی، پیشینیان آن است که متأسفانه نسل امروز فاصله زیادی با آن دارد؛ چراکه جامعه ایرانی نتوانسته به بازتولید فرهنگی بپردازد.
وی با بیان اینکه جامعه ایرانی دچار گسست نسلی شده است، افزود: نتیجه این گسست نسلی، باعث ایجاد بحران‌های اجتماعی خواهد شد. در جهان امروزی آمریکایی‌ها زمانی که به قدرت تبدیل شدند، قواعد جهانی را به نفع خود تغییر دادند تا بتوانند از این طریق به کنترل منابع و نظام‌های جوامع دیگر بپردازند. از دهه ۱۹۶۰ به بعد، کنترل جهانی ماهیت ذهنی و فکری پیدا کرد و به کنترل نهادی تبدیل شد.
استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: طبق برخی نظریات چنانچه زمامداران آموزش ببینند، حکمرانی بهتر خواهد شد. در دوره رواقیون این‌گونه عنوان شد که فلسفه باید به میان جامعه بیاید. آن‌ها اعتقاد داشتند که امیدی به خیر روشنفکران وجود ندارد. لذا در دوره‌های مختلف تایخی چندین فضای اندیشه‌ای متفاوت در جهان وجود داشت.
متقی بیان کرد: امروز شرایط به گونه‌ای شده است که حتی ممکن است طبقه متوسط در برخی جوامع از بین برود. سوریه زمانی سقوط کرد که شکاف طبقاتی در این کشور فراوان شده و اندک اندک زمینه برای فروپاشی نظام فراهم شد. موج چهارمی که در جهان شکل گرفت موج رسانه‌ای بود. امروز از طریق شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی همه جهان می‌توانند ناظر یکدیگر باشند. انسان امروزی همواره در معرض ردیابی است و همگان می‌توانند از یکدیگر باخبر باشند.
وی با بیان اینکه شبکه‌های اجتماعی امروز حتی سلایق و علایق افراد را تشخیص داده و از همین طریق ایشان را تغذیه می‌کند، افزود: رسانه‌های امروزی شرایطی فراهم کرده‌اند که افراد می‌توانند در سراسر جهان با یکدیگر در ارتباط بوده و حتی نظام سلطه نیز بتواند از این شبکه‌ها برای دستیابی به اهداف خود استفاده کند.
استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: مسئله اصلی که امروز وجود دارد این است که کنترل جهانی دیگر اجباری نبوده و همه چیز در جهان در معرض دید همگان قرار دارد. یکی از نظریه‌پردازان به بعد سوم قدرت اشاره کرده است. این بعد از قدرت مربوط به زمانی است که خود فرد به دنبال فضایی می‌رود تا کنترل شود. امروز این بلاگرها هستند که در فضای جهانی جولان می‌دهند. این افراد فهمیده‌اند که کنش ارتباطی مربوط به این است که انسان بتواند احساسات و تفکرات خود را با دیگران به اشتراک گذارد.
متقی در پایان بیان کرد: امروز جهان غرب نیز به همین وضعیت است و قدرت‌هایی می‌توانند جوامع و افراد دیگر را کنترل کنند که خدمات بیشتری به آن‌ها ارائه دهند. لذا مقوله شناخت یکی از مهمترین موضوعات در حوزه نظام سلطه است و برای مقابله با سلطه دیگران باید ابتدا نسبت بدان‌ها شناخت کافی داشت.
نظر شما :